İSLAM BİLİM; DERS-12 [Bölüm 2] / MARX’IN HAYATININ ÜÇ DÖNEMİ

MARX’IN HAYATININ ÜÇ DÖNEMİ

İnsanın hayatının çeşitli dönemlerini araştırmada birinin hayatı, başkasının hayatı için ölçüt kılınamaz ve genel mantıksal kural durumuna getirilemez. Çünkü in­san, sadece fidandan ağaç olmaya dek olan yolu kateden bir ağaç olmayıp kimi zaman hiçten herşeye ulaşan, kimi zaman herşeyden hiçe düşen ve hayatı iniş ve çıkışlarla dolu olan bir varlıktır.

Bu yüzden her bireyi, genel ve mantıksal formlarla değil, ayrı ve doğrudan araştırıp incelemek gerekir. Marx da bu kuralın dışında kalamaz.

BİRİNCİ DÖNEM; GENÇ MARX, FİLOZOF MARX

Marx, bu dönemde Hegel’in öğrencileri arasında yer alan bir öğrencidir. Soyut görüşlü ve soyut düşünen idea­list bir filozof olup, hayat, gerçeklikler, toplumsal sistem, sınıflar, ulusların yazgıları konusunda ve yeryüzünde ve insanlığın hayat gerçekliğinde olup biten üzerinde dü­şünmez. O, soyut ve mutlak bir idealisttir. Bu dönemde ona Filozof Marx adı verilmektedir.

İKİNCİ DÖNEM; TOPLUMBİLİMCİ MARX

Buradan başlayarak Hegel’in takipçilerinde parça­lanma ortaya çıkar. Bir grup, üstadın araştırmalarında onunla aynı çizgide yer alırken, başka bir grup da üstat­tan ayrılarak bağımsız ve yeni değerler elde ederler. 19. yüzyılın ilk yarısında Almanya, İngiltere ve Fransa’da toplumsal savaşımların başlaması, 1860–1870 yılları arasında işçi savaşımlarının doruk noktaya ulaşması, Hegel’in öğrencilerinden bir grubu kendisine çeken bir­takım çekimler oluştu. Marx ise bunlardan biri olup ya­vaş yavaş soyut/zihinsel felsefî düşüncelerinden kurtul­makta ve toplumsal konulara ve halkın hayatına ilgi gös­termektedir. Hegel öğretisinden aldığı bilim ve felsefe te­meline dayanarak iktisadî, toplumsal ve sınıfsal -şiddet­le gündemdedir- konuları çözümlemeye koyulmaktadır. Bu aşamada Marx, St. Simon ve Proudhon gibi yükümlü bir toplumbilimci olup aynı zamanda Proudhon’un yan­daşı ve çağdaşıdır; fakat birkaç yıl ihtilaf içinde olmuş­lardır. Proudhon, Fransa -gerçekteyse Almanya, Fransa ve İngiltere- işçilerinin önderliğini üstlendiği sırada Marx, tanınmamış bir gençtir ve hatta Proudhon’un karşısında yer almış olup herkesten daha geç olarak komünizme inanmıştır.

MANTIKSAL ÇÖZÜMLEME; ÇÖZÜMLEME TÜRÜNÜN EN MANTIKSIZI!

Proudhon, mülkiyet ve sömürüye karşı en büyük sı­nıf, işçi ve devrim şiarlarını ortaya koymaktadır. Öyle ki bugün Marx’a nispet edilen sözlerin çoğu Proudhon’a ait­tir. Proudhon’un adı, Marx adının görünüşü altında yitip gittiği için onun bütün toplumsal ve bilimsel çalışma ve hizmetleri fatihe ait olmaktadır.

Başlangıçta, Proudhon, işçilerin önderi, kahramanı ve putu, işçi ve proleterya devriminin sembolüdür. Marx ise toplumsal konulara yeni yönelmiş ve yavaş yavaş komünizme inanmaya başlamış filozof yapılı bir gençtir. Bu yeni inancın filizlenmesinden önce Marx, uzun süre Proudhon’la savaşımda bulunmuş ve bireysel, politik, hatta diplomatik çekişmeye girmiştir.

Burada, toplumsal, mantıksal ve psikolojik konular­da bireysel önemi göz ardı etmemek -bütün araştırmacı­ların yaptıkları gibi- ve mantıksal çözümlemeye girişme­mek gerekir. Çünkü tarihsel ve toplumsal gerçeklikler ve bireysel hayat, her zaman aklın ve mantığın ilkeleriy­le uyumlu değildir ve insanlar sürekli olarak dakik man­tıksal muhasebeyle davranmazlar. Örneğin kimi ashab konusunda derler ki adalette şöyle, İslam’a hizmette böyle olan ve İslam’a girişle garip İslam’ı güçlendiren ve yirmi üç yıl boyunca Peygamber’e hizmette vefalı kalmış olan kimseler nasıl olup da Peygamber’in görüşünün ter­sine Ali’yi kenara itmişler, seçim girişimi ve darbesiyle kendi bantlarını güçlendirmişler ve Ali’yi kendi kesin hakkından yoksun bırakmışlardır?

Bir dostum diyordu ki birisi falancayı övüyor ve ku­surlarını -geç gelmek ve sigara içmek gibi- görmezden geliyordu. Çünkü böyle bir düşüncesi bulunan bir kimse­nin kusurlu olduğunu kabul edemiyordu. Kusurları bu­lunduğunu kabul eden bir başkası da onun erdemlerini inkâr ediyordu. Çünkü erdemliyken kusurlu olmak, ku­surluyken erdemli olmak olanaksızdır. Bir kişi, kendi se­lametini ayırt edemezse, nasıl olup da toplumun selameti için çalışabilir? [Mantıklı sonuç; Öyleyse bütün sözleri boştur.] Mantıksal çözümlemeyle çözümlemenin en mantıksız türüne ulaşmış olduğumuzu görüyorsunuz. Öyleyse neyle araştıralım? Ortaya çıkmış ve var olan ol­gularla. Kişiler konusunda da böyle. Çünkü insan, tuhaf bir varlıktır ve mantıksal çözümlenmesi olanaksızdır.

Çünkü kendisi, mantıksal kıyasa sığmayacak ölçüde mantıktan daha karmaşıktır. İnsan, iki öncülle bir so­nuçtan oluşmaz. Onda sonsuz etkenler etkilidir ki sayı­lamaz ve her edimi, sonsuz nedenlerin sonucudur, bu ne­denlerin incelenmesi günümüz insanbilimcisinin araştırıcı düşüncelerinin üstesinden gelemeyeceği bir olaydır. Örneğin Marx’ın kendisi, tarih için bir yazgı öngörür, ama doğru çıkmaz bu; Der ki önce Almanya komünist devrime ulaşır, sonra İngiltere, sonra Fransa, sonra Amerika ve hepsinden sonra da Rusya. Doğru olarak ba­karsak ters dönmüş bir gerçek olduğunu görürüz; Hep­sinden önce komünist devrimin gerçekleşmesi gereken Almanya’da faşizm güç kazanır ve her yerde olduğundan daha fazla, proletarya ve sosyalizm hareketini yok eder. Bunun yerine Marksist devrim, Afrikalı kabilelerde ve bedevi toplumlarda oluşur.

Öyleyse Marx, bilimsel yasaya göre tarihin değerlendirilip çözümlenmesinde yanılmış ve kayma durumunda kalmış mıdır? Hayır. Öngörüsü doğru çıkmamışsa bu, toplumsal ve sınıfsal konuların değişiminde, sadece elde bulunan tanınmış nedenleri öngörüsüne temel olarak al­masındandır. O, bu etkenlere göre ve bu diyalektik yasa­ya uygun olarak doğru bir öngörüde bulunmuştur, ama öngörülemeyen etkenler, ansızın ortaya çıkan ya da bili­nemeyen olgular, insan iradesinde, bir nesil ve sınıf içeri­sinde oluşarak bilimsel ve mantıklı bütün hesapları al­tüst eder.

Bu yüzden Marksizm -ki günümüzün sorunlarıyla ve tarihsel değişimi bütün toplumbilimsel öğretilerden da­ha çok tanımakta ve bilmektedir- 20. yüzyılda ortaya çı­kan konuları anlayıp çözümlemekten bile acizdir. Ben Marksizm’i -öteki öğretilere oranla- iyi okudum; bu öğre­tide ortaya konan ve benim okumadığım çok az büyük eser vardır. Fakat hiçbir zaman, tarihin diyalektik çö­zümlenmesi yoluyla ve toplumbilimsel Marksist görüşe dayanarak, sanayi, düşünce ve kültür bakımından ilerle­miş Almanya’da 1933’te faşizmin ortaya çıkışını çözüm­leyen ve ne olduğunu, niçin olduğunu söyleyen bir maka­le veya konferans bile görmedim. O kadar ki Gurvitch gi­bi toplumbilimcilerden duyduğum yargı, irdeleme ve çö­zümlemeler, büyük bir Marksist düşünürünkinden daha mantıklı ve yaklaşık olarak daha kabul edilebilirdi.[1]

UYUŞUM SERMAYEDARLIĞI

Uyuşum sermayedarlığı, 19. Yüzyıl Marksistinin tanı­madığı, öngörmediği ve sözünü bile edemediği bir serma­yedarlıktır.

20.yy. devrimi için, 19. yy. Marksistlerince öngörü­len etkenlerden biri, sermayedarların, dünya çapında sermayedarlığın çöküşüne neden olabilen rekabetleri­dir. Çünkü rekabet, malın ederini azaltmaya sermaye­darı zorunlu kılmakta, bir yandan da hammadde harca­ması belirli ölçüde yükseldiği için sermayedar, personel giderlerini azaltarak, makine ve hammaddeyi kısarak bu artışın belini kırmaya çalışmaktadır. Malın kıymetini düşürmezse pazarı yitirir ve rakibe kaptırır. Üçüncü yol, üretim düzeyini artırarak, daha ucuza satış yapabilmek için üretim giderini azaltmaktır. Bu durumda da enflasyon baş gösterir ve iş, kimi ünlü enflasyon bunalımlarında tanık olduğumuz ve milyarlarca dolarlık sanayi malının denize döküldüğünü ya da yakıldığını gördüğümüz duruma dek ilerler.

Bu çatışmada, sermayedarlık şiddetli bir baskı altın­da kalır ve hayatta kalabilmek için, işçiyi sömürmeyi yo­ğunlaştırır. İşçi de geliştiği ve düşüncesi genişlediği ölçüde sınıfsal sıkışıklığı artar. Burjuvazinin ve harcama alanının gelişmesi, onun harcama ve gereksinimini artı­rır ve her gün daha çok ücret ister. Rekabete düşmüş olan sermayedarsa işçinin ücretini azaltmak zorundadır. İşte bu son çatışma, devrime neden olur. Öngörünün doğru olduğunu ve sermayedarlığın kalbinde kaynayan devri­min kesin olduğunu biliyoruz; rekabet sermayedarlığı söz konusuysa tabiî ki. Fakat sermayedarlık, şekil değiş­tirir ve kendisini tehdit eden tehlike karşısında uyuşum sermayedarlığı hisarları içine sığınarak devrimin saldı­rısından korunur.

Öyleyse rekabetin -ki Kabil’den bugüne dek tüm dö­nemlerde sermayedarlığın belirgin durumuydu- ortadan kalkması ve sermayedarlıkların uyuşum içine girmeleri ile 19. yy. Marksizm’inin öngörüsü etkisiz kaldı. Çünkü Marksizm’in toplumbilimcileri, devrimi öngörürlerse -ki öngörmektedirler- sermayedarlığın toplumbilimcisi de devrimi önlemeyi sağlar ve uyuşum sermayedarlığını oluşturur. Bu yeni sermayedarlık, işçileri galeyana ge­tirmek ve proletarya devrimini gerçekleştirmek yerine, Avrupalı ve Amerikalı işçiyi işe alarak üçüncü dünyanın sömürülmesine onu ortak kılar. Marx’ın öngörüsünün doğru iken yanlış çıktığını görüyoruz. Çünkü insanî bi­linç etkeninin işin içine girmesi, bilimsel/mantıksal ön­görüyü engeller. Bu, tam olarak şuna benzer; Meteorolo­ji, falan yerde kar yağacağını, güneşin doğup karın eri­mesiyle şehri sel götüreceğini öngörür, ama böyle olmaz. Fakat bu, bilimin yanıldığının kanıtı olamaz, çünkü her şey doğru olmuştur.

Bununla birlikte sel ve yıkım gerçekleşmemiştir. Çünkü insanın irade ve bilinci işin içine girmiş, kendi bil­gisiyle havayı farklılaştırmış, yeni nedenleri kullanarak neden sonuç zincirini değiştirmiştir. Buysa, öngörülmesi olanaksız bir şeydir.

Yapılan ‘İki Bin Kongresi’nde, 2000 yılında, duru­mumuzun [doğuluların durumunun] şu ankinden otuz kat daha kötü olacağını ve Batınınsa daha iyi olacağını öngörmüşlerdir. Böyle bir öngörüde bulunurken en da­kik iktisadî kayıtlara dayanmışlar, şu anki üretimi, in­sanın çalışma ölçüsünü, iktisadî kayıt ve ilişkileri teknik düzeyi, sanatı, bilimi, çalışma gücünü, mevcut yönetimi, olasılıkları ve bütün gizli güçleri dikkate almışlardır. Hesapları öyle dakiktir ki elektronik hesap makinesiyle da kontrol etseniz onların aldıkları sonucu alırsınız. Fa­kat bu hesapta unutulan ve öngörülemez olan şey, insan faktörüdür. Bu, üçüncü dünyada, dakik iktisat, bilim ve teknik kayıtlara karşın bilinç ve imana ulaşabilecek, iman ve bilinçten kaynayan mucizevi enerjiyle -bu fizik, iktisat, toplumbilim ve tarih felsefesi için anlaşılamaz, hesaplanamaz ve öngörülemez bir şeydir- onca hesabı al­tüst edecek ve bütün nedenleri yok ederek üçüncü dün­yanın yüzünü ve yazgısını değiştirecek bir insandır.

Örnek olarak, dünün ve bugünün tarih ve coğrafya­sında, uzun süreler, gerilemenin ve geri kalmışlığın timsali olan ve büyük karanın kumarhanesi ve fuhuş yuvası durumunda bulunan ülkelere ve uluslara bakıyoruz. O zaman, toplumsal bilinç, sorumluluk ve iman adındaki güç, bu geri öğelerden ve bozuk bireylerden, dünyanın yazgısına egemen güçlerin bellerini büken ve Batılı top­lumbilimcilerin ve iktisatçıların grafiklerini işe yaramaz duruma getiren nice kahramanlar ortaya çıkarmış, nice güçler yaratmıştır.

Sen, mantık ve toplumbilim diyorsun; buysa gerçe­ğin ta kendisi.

Her tarihten daha çok tanışık olduğumuz İslam tari­hinde hicretin ikinci yılında, en görkemli ve en büyük İs­lam savaşında [Bedir’de] İslam ordusunun bir avuç me­deniyetsiz ve kültürsüz Arap’la, savaş aracı olarak sade­ce kılıçları olduğu halde, kendisini hem de sadece bin ki­şiyle nasıl ortaya koyduğunu görüyoruz. Hicretin üçüncü yılında Uhud Savaşı’nda, Abdullah Ubeyd üçyüz adamını götürünce, aynı İslam ordusunun üçte birinin heba ol­duğunu görüyoruz. Aynı ordu, hicretin on birinci yılında [Peygamber’in ölümünden bir yıl sonra] yani Uhud Sava­şı’ndan dokuz yıl sonra, öyle bir güce ulaşmıştır ki kor­kunç -coğrafya bakımından- Arabistan çölünü bir tufan gibi dolaşır; bir yandan Roma’ya, öte yandan İran’a sal­dırır ve her ikisine de beş yıl boyunca diz çöktürür. Bu ise, Theodor ya da Herakleus’un Arabistan adalarının ku­zey kesimindeki Araplar arasında, Arabistan’da Roma yanlılarına bağlı olan ve Bizans uygarlığını yakından ta­nıyan yüz bin kılıçlı adamı bulunduğu bir sırada gerçek­leşmiştir. Yine aynı dönemde bir uyuşma ordusu -Bi­zanslı ve Arap- iki yüz bin silahlı kişiyle Müslümanlara saldırıyorlardı.

Hangi toplumbilim, iktisat ve tarih felsefesi hesabı, bütün bilginleriyle ve bilgisayarlarıyla, uygarlıktan yoksun ve teknikten, bilimden nasipsiz böyle bir halkın, bir­kaç yıl içinde -beş, on ya da on iki yıl içinde- hem bilime sahip bulunan; hem bilgini, filozofu, tarihi, uygarlığı, tekniği, kaleleri çökerten modern silahları [mancınık vs.] olan bu iki büyük devi devirebileceğini söyleyebilir?

Bu, hesap edilemez bir şeydir. Çünkü bunun etkeni, bir neslin ya da grubun irade ve kararı olup bu irade ve karar bir anda kullanılırsa, tarihin yazgısını değiştirir, bilimsel dakik öngörüleri çürütür. İrade olmazsa ve ka­rar alınmazsa, tarih bilgini de -mevcut ölçü ve ölçülere göre hesapladığından- daha geride kalacaktır. Bunun ör­neğiyse, birçok kez Bizans ordusunu yenen, ama İslam ordusu karşısında kardan aslan gibi eriyen güçlü İran or­dusudur. Bu ordunun Rüstem’i, tarihimizin ünlü kahra­manı olmasını sağlayan görkemiyle, düşmanla henüz karşılaşmadan ağlayıp sızlamaya başlar ve kardeşine, mahvolduğunu, usturlaba bakıp durumun çok kötü olduğunu gördüğünü anlatan acıklı bir mektup yazar.

Ne onu, ne bunu -hiçbirini- toplumbilim, iktisat ve ta­rih felsefesi anlamaz. Marx da anlayamadı, öngöremedi. Bu gerçeği anlamamak ve ona inanmamak, insanlığın sı­kıntı ve mutsuzluk çektiği bütün bilgisizlik ve cehalet­lerden daha sıkıntı verici ve mutsuz kılıcıdır.

Çünkü bu, tarih belirleyiciliği ve tarih felsefesi esa­sınca, insana inanmamaktır.

Bu sözleri söyleyen benim, tarih felsefesine, tari­hin belirleyiciliğine, toplumbilimsel ve tarihsel çözüm­lemelerin bilimsel oluşuna vakıf olduğumu ve inandığı­mı görüyorsunuz.

DİN KARŞITLIĞI UKDESİ

Marx’ın felsefesini anlamak için, onun özel ve kişisel yaşayışının iki dönemini göz önüne almanın gerekli ol­duğunu söylemiştim. Çünkü kişisel biyografinin bu iki döneminin onun toplumsal rolünde, hatta ideolojisinde etkili olduğuna inanıyorum. Bu iki dönemden biri, genç Marx dönemidir. Bu dönemde genç ve filozof yapılı Marx, kendi başına aşktan uzak kalamaz. O, bir kıza şiddetle âşık olur ve yakıcı şiirler yazar. Şu anda Almanca şiirleri­nin toplandığı kitap mevcuttur ve bunun bir bölümü de Fransızcaya çevrilmiştir. Mantıksal irdeleme ve çözümlemeye başvurmak istersek böylesine yakıcı şiirlerin Marx’a değil [14. yy. İran şairi] Selman-ı Sâvecî’ye ait ol­duğunu söylememiz gerekir. 19. yüzyılın din karşıtı Al­man toplumunun[2] ruhanileri, din karşıtı Marx’ın[3] bir mü’min kızıyla evlenmesine şiddetle karşı çıkarlar. Bu ise Marx için, onun bu dönemde yazdığı eserlerinde -hatta toplumbilimcilik döneminde de- açıkça görülen ve dine karşı cephe alışında etkili olan bir ukde olur.

‘UKDE’NİN ANLAMI

Kasaptan eve gelinceye dek, etin sarılı bulunduğu gazeteyi okuyan ve örneğin Freud uzmanı olan ayak üstücü dâhilerin, konuyu dinlemeye fırsatları olmadığı için ‘ukde’nin basit bir tanımını yapmak zorundayım.

Kasaptan -örneğin- alınmış gazete parçasında yapı­lan tanımın tersine ukde, aşkta kaybetmeden doğan, cinsel bir hastalık[4] olmayıp ukde sahibi insan da hasta değildir. Tersine, ukdesiz bu insan, insanlıktan sadece boy pos olarak nasibini almıştır, gelir gider, onun varlı­ğından kimsenin haberi olmaz.

Ukdeleri ve gereksinimleri bulunan insanlar, bir ha­reket oluşturamamışlar, bir şey ele geçirememişler, kıra­mamışlar ve yapamamışlar.[5]

İnsani ukdeler, inançtan, yükümlülükten ve sorum­luluktan kaynaklanıyor. Ukde ve dert sahipleri inanç sahipleridir.

Gece yarısı, evinden -Kufe’de- çıkıp şehirden uzakla­şan ve şehrin çevresindeki hurmalıkların sessizliğinde ağlayıp inleyen, kendi insanî dertlerini, ukdeden anlamayan aşağı insanların utanmaz gözlerinden, kulaklarından uzak tutmak, aslanın inleyişini tilkilere duyur­mamak için başını kuyulara sarkıtan kişidir dertli olan.

Kufe minberinde, konuşması sırasında zamanın der­dinin şiddeti yüzüne vuran kişidir dertli olan. Yoksa kurumlanarak minbere gelenlerin ne derdi olabilir? Hafız’ın deyişiyle;

“Benim takvam tamdır. Şehrin güzellerine minberde cakas atmam.”

AŞKTA KAYBETMEKTEN DOĞAN UKDE VE ÖFKE

Marx ve öteki Hegel öğrencileri ahlakî sosyalizm dö­neminde, insanın düşmanı ve aline edicisi diye, burjuva­ziye şiddetle saldırırlar. Onların fikirdaşı ve hizipdaşı olan, burjuvazinin insanlık karşıtı bir facia olduğuna inanan ve her yazısında ve konuşmasında ona saldırmaktan geri durmayan Marx, her şeyden çok iki konuya dayanır; Biri para -ki ahlakî sosyalizmdeki ve komünizme ulaşmadan önceki fikirdaşlarıyla bunda ortaktır- ­ötekisi de insanın züht ve takva yoluyla alinasyonu; da­ha çok buna dayanır ve bu onun uzmanlık alanıdır. Züht ve takvanın da burjuvazi ve paracılık gibi insanı aline ettiğine, olumsuzladığına, bozduğuna ve kendine yaban­cılaştırdığına inanır.

Ruhanilerin ve zahitlerin karşı çıkmaları nedeniyle sevgilisine kavuşmaktan yoksun kalan Marx, aşk özgürlüğünü ve cinsel özgürlüğü savunurken, züht konusu­nu burjuvazi konusunun yanı başında ele alır. Oysa onların savaşımları, sınıf karşıtı bir savaştır ve halk kitlesi yararına, bir sınıfta savaşmaları, felsefî ve psikolojik tartışmaya girişmemeleri gerekir.

Zühdün alinasyonunun, sınıfların iktisadı konu­suyla hiçbir ilgisi yokken Marx, her şeyden çok ona daya­nır ve tuhaf bir hassaslık ve hasretle, şaşırtıcı bir kindar­lıkla ele alır ki bence zühdün alinasyonu onun şiir kita­bının ikinci cildidir.